Πάθη και Τέχνη, η φενάκη μιας ψευδεπίγραφης έμπνευσης

Για ποιον θα χτυπούσε πραγματικά η καμπάνα  αν ο Έρνεστ Χεϊμνγουέι δεν ήταν εξαρτημένος από το αλκοόλ; Τι θα έλεγε το κοράκι  αν ο Έντγκαρ Άλαν Πόε δεν ήταν οπιομανής; Και τι χρώμα θα είχαν τα δώδεκα ηλιοτρόπια σε βάζο τού Βίνσεντ βαν Γκογκ αν ο ζωγράφος δεν έπασχε από σχιζοφρένεια;

Η ευαισθησία των καλλιτεχνών είναι πράγματι οξυμένη. Δε θα μπορούσαν να εκφραστούν, αν δεν αντιμετώπιζαν, ίσως και τα πιο απλά πράγματα και συναισθήματα που τους περιβάλλουν, με έναν διαφορετικό τρόπο. Το ανεκπλήρωτο, το χαμένο για πάντα, το αδιέξοδο, οι ναυαγισμένοι χαρακτήρες, η νοσταλγία δίχως ανταπόκριση στην αληθινή ζωή, ο πόνος, ο θάνατος είναι μονάχα μερικά από τα αγαπημένα θέματα των καλλιτεχνών, που έχουν χαρίσει στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης, αριστουργήματα. Ο Μίλτος Σαχτούρης γράφει σε ένα ποίημα του: “Έχω ξεχάσει να γράφω για πράγματα χαρούμενα”. Ωστόσο, αυτή η ματιά για τη ζωή, η προσπάθεια της να περιγραφεί και όλη η καλλιτεχνική έκφραση που υποτάσσεται στην εύθραυστη ψυχοσύνθεση του δημιουργού, δικαιολογούν άραγε τη ροπή τους προς ακραία πάθη, που έχουν να κάνουν με το αλκοόλ και τα ναρκωτικά ή τις ψυχώσεις και τις συναφείς αρρώστιες;

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΩΡΑΙΟΠΟΙΗΣΗ

Υπάρχουν περιπτώσεις δημιουργών, των οποίων η ζωή είναι εξίσου ενδιαφέρουσα με τα έργα τους. Δεν αναφέρομαι στους καλλιτέχνες που έκαναν μια ήρεμη οικογενειακή ζωή, στα πρότυπα της αστικής φυσιογνωμίας της κοινωνίας. Όπως για παράδειγμα ο Γάλλος νομπελίστας συγγραφέας Φρανσουά Μωριάκ. Μπορεί να έγραφε και να σκιαγραφούσε σκοτεινούς χαρακτήρες και ψυχολογικά δράματα, ωστόσο πέρασε μια ήρεμη ζωή και πέθανε ήσυχος και ηλικιωμένος.

 Αντίθετα πόσο διαφορετική ήταν η ζωή του Τζακ Κέρουακ, εκφραστή της γενιάς Μπητ. Αλκοολικός, ναρκομανής, βίωνε τα άκρα και τοποθετούσε το νόημα της τέχνης του στην υπερβολή, γιατί πίστευε ότι εκεί θα έβρισκε ό,τι μεστό αναζητούσε. Υπάρχουν πλήθος παραδειγμάτων σαν τον Κέρουακ. Άνθρωποι που δεν αποτίναξαν ποτέ τον τίτλο του καλλιτέχνη από την προσωπικότητά τους και έζησαν με αυτόν. Ωστόσο, εδώ επανέρχεται πάλι το ερώτημα: Το πρότυπο του καλλιτέχνη που η δημιουργία του εξαρτάται από τη χημεία του αλκοόλ, που έχει την τάση, περισσότερο από κάθε άλλον μέσο άνθρωπο να νοσήσει ψυχικά είναι το πραγματικό; Είναι δηλαδή οι καλλιτέχνες μια ξεχωριστή κατηγορία, που όποιος εθισμός τους δικαιολογείται και κρύβεται πίσω από έννοιες αφηρημένες;

Η δημιουργία δεν ταυτίζεται με τις καταχρήσεις. Είναι ένα άλλοθι που εφευρίσκεται από τον καλλιτέχνη για να καλύψει τη δικιά του αδυναμία ως ανθρώπου. Είμαι σίγουρος πως ο Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, ακόμα κι αν δεν είχε γράψει τίποτα στη ζωή του, ακόμα κι αν δεν ένιωθε υπερευαίσθητος ή αδύναμος, θα ήταν ένας αλκοολικός με άλλη ιδιότητα και άλλα προσχήματα. Φυσικά υπάρχουν πολλά παραδείγματα καλλιτεχνών με πάθη που υπερθεμάτιζαν οι ίδιοι την κατάστασή τους, αυτοσαρκαζόντουσαν για ό,τι ζούσαν και με αυτόν τον τρόπο ίσως προσπαθούσαν να ξορκίσουν την κατάστασή τους.

 Στο Παρίσι της δεκαετίας του ’20, στην πιο ακμάζουσα εποχή στην ιστορία της τέχνης, πολλοί και διαφορετικοί δημιουργοί βρέθηκαν στο ίδιο μέρος και έφτιαξαν στέκια σε μπαρ ή καμπαρέ. Μέσα εκεί, ενώ συζητούσαν περί τέχνης, το αλκοόλ έρεε άφθονο. Αν κάποιος από αυτούς δεν έπινε ή δεν δοκίμαζε όπιο, αυτόματα ήταν και αποκλεισμένος από το ευρύ κατά τ’ άλλα club των σπουδαίων καλλιτεχνών της περιόδου εκείνης. Ακριβώς όμως το ίδιο συμβαίνει και σήμερα σε κάθε κοινωνική εκδήλωση, όπου η κατανάλωση αλκοόλ έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι κάθε δημόσιας ή ιδιωτικής έκφρασης των ανθρώπων. Όμως η ατμόσφαιρα, η μαγεία γύρω από την έκφραση των συναισθημάτων και η αποδοχή του κοινού για το έργο των καλλιτεχνών αποφέρει, λανθασμένα μάλλον, τον παραλληλισμό μεταξύ τέχνης και παθών.

ΚΑΙ Η ΕΜΠΝΕΥΣΗ;

Πιο πάνω μιλήσαμε μόνο για τη διαδικασία παραγωγής κάποιου λογοτεχνικού έργου, όταν ο δημιουργός βρίσκεται είτε υπό την επήρεια ουσιών είτε όταν πάσχει από κάποια νόσο που σχετίζεται με την ψυχή. Τι γίνεται όμως και κατά πόσο είναι δυνατόν ο καλλιτέχνης που είναι εθισμένος στο αλκοόλ ή χαμένος για παράδειγμα σε μία διπολική διαταραχή να εμπνευστεί κάποια ιδέα;

Ας σκεφτούμε για λίγο έναν Τενεσσή Ουίλιαμς δίχως το αλκοόλ και δίχως τις ψυχικές του ασθένειες. Δεν θα είχε χαρίσει τα αριστουργήματά του, δεν θα είχε χτίσει αριστοτεχνικά τον χαρακτήρα του Μπρικ Πόλιτ στο έργο “Λυσσασμένη Γάτα” –και τόσους άλλους βυθισμένους στα προβλήματά τους- και δε θα άνοιγε μια πλατιά αναθεώρηση για το σύγχρονο θέατρο ως μέσο μιας ψυχογραφικής εξέτασης του ανθρώπου. Και αυτό συμβαίνει σε όλους τους καλλιτέχνες με πάθη. Εμπνέονται από όσα ζουν, δεν τα εξωραΐζουν και τα χρησιμοποιούν, σχεδόν πάντα μέσα στο έργο τους, ως αυτοβιογραφικά στοιχεία, ανώτερα κάποιες φορές από έναν φανταστικό χαρακτήρα.

Ο ΣΤΥΓΝΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Πέρα από τη γοητεία που μπορεί να αποπνέει αρχικά μια ζωή γεμάτη πάθη και ένταση, κάτω από το πρίσμα μιας καλλιτεχνικής έκφρασης, ωστόσο το τέλος δεν είναι πάντοτε ευχάριστο. Ο επίλογος του βίου τους είναι ακριβώς όπως και το τέλος των έργων τους. Δραματικό συνάμα, τις περισσότερες φορές και φρικτό. Πολύ απλά πολλούς από τους δημιουργούς τους σκότωσαν τα ίδια τους τα πάθη. Εκείνα τα ίδια που μέσα από μια φαντασίωση, μια πλαστή πραγματικότητα, τους ενέπνευσαν Έτσι άφησαν πίσω τους, εκτός ίσως από ιδέες που αν τις υλοποιούσαν θα πρόσθεταν ακόμα περισσότερα στην παγκόσμια τέχνη, και τον ίδιο τους τον εαυτό με τον πιο παράλογο, αλλά “καλλιτεχνικό” τρόπο. Γιατί άλλωστε, σε αυτούς τους ιδιαίτερους ανθρώπους, δε θα ταίριαζε απλά και μόνο ένας συμβατικός θάνατος.

Άκης Παρισιάδης